Mowa jest podstawową formą porozumiewania się ludzi. Jest uwarunkowana genetycznie i zależna od czynników biologicznych oraz
społecznych [1].
Rozwój mowy zależy od czynników fizjologicznych, środowiskowych (od warunków społecznych w jakim dziecko się wychowuje) oraz psychologicznych. Jednocześnie bardzo wyraźnie dostrzega się wzajemne uwarunkowania rozwoju mowy dziecka z jego rozwojem umysłowym i motorycznym. Stąd wszelkie zaburzenia rozwoju psychoruchowego mogą doprowadzać do zaburzeń mowy, jak również zaburzenia rozwoju mowy mogą opóźniać lub upośledzać rozwój innych funkcji psychicznych.
W skład neurofizjologicznego układu mowy wchodzi m. in.:
Obszar zakreskowany to płaty: ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Obszar niezakreskowany to płat czołowy. Część objęta linią przerywaną obejmuje obszary mowy: A – okolica Broca, B – okolica Wernickiego[3]. Broca i Wernicke wyodrębnili dwa typy zaburzeń językowych w afazji[4].
Afazja opisana przez Broca polega na zaburzeniach ekspresji wypowiedzi – mówienie powolne, z wysiłkiem, zacinaniem się. Przy ciężkich uszkodzeniach ośrodka ruchowego może nastąpić zniesienie mowy dowolnej, przy zachowaniu rozumienia mowy.
Wernicke wyodrębnił natomiast inny rodzaj zaburzeń językowych, który polega na zaburzeniach rozumienia z zachowaniem ekspresji werbalnej przy uszkodzeniach ośrodka słuchowego mowy.
Na początku rozwoju mowy dziecko przypadkowo wydaje różne dźwięki. Potem wsłuchuje się w dźwięki wydawane przez otoczenie, próbuje je powtarzać. Ważna jest rola otoczenia w stymulowaniu zdolności językowych, pojawiających się w poszczególnych fazach jego rozwoju. Wspieranie rozwoju mowy polega na kontaktach werbalnych z osobami najbliższymi.
Nabywanie mowy przez dziecko rozpoczyna się już w okresie życia płodowego, kiedy to uszy dziecka rejestrują dźwięki mowy poprzez powłoki brzuszne matki. Pierwszy krzyk dziecka połączony z czynnością oddychania rozpoczyna etap kształtowania mowy[5]. Krzyk staje się formą wyładowania napięcia oraz sygnalizuje potrzeby dziecka.
W drugim, trzecim miesiącu życia niemowlę wydaje różne dźwięki, którym towarzyszą nieskoordynowane ruchy kończyn i całego ciała. Ten etap nieświadomego ćwiczenia narządów artykulacyjnych nosi nazwę głużenia lub gruchania i jest odruchem bezwarunkowym[6].
Między szóstym a ósmym miesiącem życia pojawia się gaworzenie, czyli świadome powtarzanie dźwięków i sylab. Gaworzenie jest odruchem warunkowym. Dziecko wydaje dźwięki, których brzmienie uchwyciło od dorosłych, przez co ćwiczy słuch i pamięć. Około 10 miesiąca życia pojawia się echolalia.
Pod koniec pierwszego roku życia dziecko wymawia pierwsze wyrazy, spełnia proste polecenia. Pojawienie się w mowie dziecka wyrazów związane jest z jego rozwojem ruchowym. Dziecko, które poprzez umiejętność samodzielnego poruszania się intensywnie poznaje otaczający świat, wzbogaca swój zasób słownictwa.
Na przełomie drugiego i trzeciego roku życia mowa dziecka staje się zrozumiała dla otoczenia, pojawiają się pierwsze zdania[7]. Początkowo dziecko buduje proste zdania złożone z dwóch lub trzech wyrazów. Stopniowo wypowiedzi stają się dłuższe – cztero – pięciowyrazowe.
Okres swoistej mowy dziecięcej przypada od 3 do 7 roku życia. Z rozwojem mowy ściśle związany jest rozwój motoryczny. W obrębie rozwoju ruchowego, dziecko osiąga kontrolę nad tzw. dużą motoryką – ruchami ciała związanymi z lokomocją oraz motoryką precyzyjną,
tzw. motoryką małą. Kontrola ta następuje poprzez skoordynowanie ośrodków nerwowych, nerwów i mięśni.
Tuż po urodzeniu dziecko spędza najwięcej czasu, śpiąc w tzw. pozycji embrionalnej. Nogi i ręce pozostają zgięte i przykurczone,
a pieści zaciśnięte. Wyraźny jest odruch chwytny ręki. Noworodek po przebudzeniu przeciąga się rozprostowując ręce i nogi. Dziecko trzymiesięczne wiedzie na wpół otwartą ręką w kierunku przedmiotu znajdującego się przed nim – pojawiają się ruchy celowe. Około
4 miesiąca dziecko bawi się swoimi rączkami, wkłada zabawkę do ust – pojawia się koordynacja ręka – usta[8]. Umiejętność prowadzenia ręki do zabawki i dotykanie jej pojawia się w 5 miesiącu życia. W kolejnym miesiącu pojawia się chwyt dłoniowy.
Dziecko celnie chwyta podaną mu zabawkę całą powierzchnią dłoni i wyprostowanym kciukiem. Potrafi przełożyć zabawkę z ręki do ręki, co jest to możliwe dzięki wygaśnięciu odruchu chwytnego dłoni. Pod koniec 7 – 8 miesiąca dziecko chwyta obiema rękami po jednym klocku i świadomie trzyma je przez krótki czas. Celowe upuszczanie przedmiotu pojawia się w 9 miesiącu życia. Następuje dalszy rozwój umiejętności chwytania. U dziesięcio-miesięcznego dziecka pojawia się chwyt pęsetowy – dziecko chwyta przedmiot wyprostowanym palcem wskazującym i przeciwstawnym kciukiem. Uderza kilkakrotnie dwiema kostkami o siebie. Pomiędzy 11 a 12 miesiącem życia pojawia się chwyt szczypcowy – mały przedmiot jest chwytany opuszką zgiętego palca wskazującego i przeciwstawnego kciuka[9].
W miarę dojrzewania struktur układu nerwowego i mięśniowego dziecko zaczyna kontrolować precyzyjne ruchy, które angażują mniejsze grupy mięśni. Opanowuje takie czynności, jak: obejmowanie i chwytanie piłki, pisanie oraz posługiwanie się narzędziami.
W okresie od 1 do 2 roku życia dziecko cały czas doskonali umiejętność chwytania i manipulowania przedmiotami. Ma naturalne tendencje do dotykania wszystkiego, co znajduje się w pobliżu rąk, wąchania i wkładania do ust a jednocześnie wszystko to musi jakoś nazwać. W ten sposób mowa staje się dla dziecka narzędziem myślenia, badania, dociekania świata, tzw. eksploracji.
Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednak prawidłowo. Mówienie wymaga wykorzystania licznych funkcji czuciowo – motorycznych i dlatego zdolność mowy zostaje często opóźniona, kiedy jakiś wycinek mózgu nie funkcjonuje efektywnie[10].
Obszary czuciowe mózgu jako pierwsze odbierają wrażenia zmysłowe z ciała poprzez skórę. Posiadają one połączenia z przyległym „ruchowym” obszarem kory mózgowej[11].
Istnieje związek pomiędzy rozwojem mowy a motoryką precyzyjną rąk. Ma to neurofizjologiczne uzasadnienie. W korze mózgowej ośrodki odpowiedzialne za ruchy ręki znajdują się w bliskiej lokalizacji z ośrodkami zawiadującymi ruchami artykulacyjnymi[12].
Artykulacja zależy od powiązania, które ustala się na samym początku między wyższymi czynnościami nerwowymi a motoryką.
W konsekwencji wszelkie opóźnienie w zakresie rozwoju psychoruchowego wyraża się również w artykułowanych dźwiękach[13].
Korelacja ta jest już widoczna w życiu płodowym dziecka w postaci odruchu dłoniowo – bródkowego Babkina, odruchu chwytnego Robinsona oraz odruchu podciągania rąk.
Dłoniowo – bródkowy odruch Babkina pojawia się w dziewiątym tygodniu życia płodowego, a po urodzeniu rozwija się aktywnie
w ciągu pierwszych trzech miesięcy, integrując się z układem ruchu około czwartego miesiąca życia. Rozwój tego odruchu jest niezbędny dla koordynacji ręce – organy artykulacyjne (język), a w późniejszym okresie także dla rozwoju mowy i komunikacji[14].
Odruch chwytny Robinsona pojawia się pod koniec jedenastego tygodnia ciąży i jest widoczny już w pierwszym tygodniu po porodzie. Jego integracja z ruchami rąk i nawykami manualnymi oraz z układem psychomotorycznym następuje pod koniec pierwszego roku życia. Odruch ten między innymi przyczynia się do rozwoju koordynacji dużej motoryki rąk, a potem także do rozwoju motoryki małej palców, potrzebnej do rysowania, pisania. Stanowi podstawę koordynacji ręka – oko, ręka – mowa, ręka – głowa, ręce – nogi[15].
Jeżeli odruch chwytny nie zostanie zintegrowany z układem ruchowym mogą występować trudności w zakresie motoryki małej, tj. brak wyczucia nacisku (nadmierny nacisk) narzędzia graficznego przy czynnościach grafomotorycznych między innymi przy rysowaniu, kolorowaniu,pisaniu. Brak integracji odruchu chwytnego wiąże się również z trudnościami w rozwoju mowy oraz w procesie komunikacji.
Z odruchem chwytnym Robinsona ściśle związany jest odruch podciągania rąk, który bierze udział w tworzeniu schematu ruchowego rąk. Twitchell (1969) twierdził, że trudno oddzielić ruchy palców niemowlęcia od ruchów rąk. Odruch podciągania rąk pojawia się w dwudziestym ósmym tygodniu ciąży i jest aktywny od urodzenia do drugiego miesiąca, kiedy to następuje jego integracja z odruchem chwytnym oraz schematem ruchowym rąk. Odruch podciągania rąk wspomaga funkcjonowanie mięśni i rozwój motoryki małej rąk i palców oraz daje możliwość poznawania świata poprzez ręce – usta[16].
Brak integracji powyższych odruchów z całym układem ruchowym może doprowadzić do niewłaściwego napięcia mięśni rąk, efektem czego jest niechęć dziecka do pisania, rysowania, a także może opóźniać jego rozwój mowy. Dopóki nie opanuje tych umiejętności zdarza się, że oblizuje, otwiera, wykrzywia usta „pisze językiem”[17].
Dlatego ważne jest, aby stymulację rozwoju mowy oraz funkcji czuciowo – motorycznych rozpoczynać jak najwcześniej. W logopedii stosuje się ćwiczenia usprawniające motorykę palców rąk tak, aby w konsekwencji uzyskać precyzję ruchów artykulacyjnych języka, warg i żuchwy.
Proponuje się dzieciom następujące zabawy manualne:
Stosuje się również ergoterapię, czyli „leczenie” przez manipulowanie rękoma. Wyróżnia się tu ćwiczenia ogólnorozwojowe usprawniające dziecko fizycznie oraz stymulację receptorów czuciowych, zmysłów poprzez słuchanie, oglądanie, smarowanie, mazanie, kąpiele, ślizganie, smakowanie, wąchanie. Proponowane ćwiczenia ergoterapeuty-czne są etapem wstępnym przygotowującym do mówienia. Są to:
Do terapii ręki wprowadza się ćwiczenia z substancjami zapachowymi: krem, pastę do zębów, farby, kisiel, krochmal[19]. Zasadą pracy w ergoterapii musi być kontakt z dzieckiem wspierany stymulacją językową, czyli każda czynność wokół dziecka ma stanowić okazję do rozmowy z nim[20].
Świadomość związku pomiędzy rozwojem mowy a sprawnością manualną rąk poszerza wachlarz oddziaływań terapeutycznych poprzez zastosowanie motoryki precyzyjnej do stymulowania rozwoju mowy.
Opracowała:
Aneta Muszyńska - logopeda
1. Brauner A. i F. (1995): Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym. Warszawa.
2. Cieszyńska J., Korenda M. (2007): Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od noworodka do 6 roku życia. Kraków.
3. Goddard S. (2004): Odruchy, uczenie i zachowanie. Warszawa. Masgutowa i Międzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów.
4. Herzyk A.(2000): Afazja: mechanizmy mózgowe i symptomatologia [w:] Logopedia nr 27. Lublin.
5. Kaczmarek B. (1986): Mózgowe mechanizmy formowania wypowiedzi słownych. Lublin
6. Kaczan T. , Sadowska L. (1995): Ergoterapia jako forma stymulująca rozwój mowy u dzieci z zespołem Downa i innymi anomaliami rozwojowymi w świetle integracji sensorycznej [w:] Logopedia nr 22. Lublin. .
7. Maas V.F. (1998): Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej dla rodziców i specjalistów. Warszawa.
8. Masgutowa S., (2005): Materiały szkoleniowe dla rodziców i terapeutów. Turnus neuro-kinezjologicznorehabilitacyjny. Krynica Zdrój.
9. Masgutowa S., Masgutow D. (2005): Integracja odruchów twarzy metodą Świetlany Masgutowej. Techniki pracy wspierające rozwój motoryki i mowy. Warszawa.
10. Masgutowa S., Akhmatova N. (2005): Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych z układem ruchowym całego ciała (Podejście kinezjologii edukacyjnej). Warszawa.
11. Młynarska M., Smereka T. (2000): Psychostymulacyjna metoda kształtowania i rozwoju mowy oraz myślenia. Warszawa.
12. Sadowska L. (2001): Wczesna diagnostyka zaburzeń rozowju psychomotorycznego niemowląt oraz podstawy ich rehabilitacji [w:] Propedeutyka Pediatrii, (red.) Jankowski A. Wrocław.
13. Sadowska L. (2004): Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami w rozwoju. Wrocław. Wydawnictwo AWF we Wrocławiu.
14. Skowroński R. (1995): Kilka porad i ćwiczeń logopedycznych dla rodziców i wychowawców dzieci w wieku przedszkolnym [w:] Zaburzenia mowy u dzieci. Wczesna profilaktyka-wybrane zagadnienia, (red.) Rządzki J. Lubin.
15. Suligowska B. (2002): W jaki sposób opóźniony rozwój mowy wpływa na pojawienie się trudności w czytaniu i pisaniu [w:] Komunikacja – mowa – język w diagnozie i terapii zaburzeń rozwoju u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, (red.) Minczakiewicz E.M. Kraków.
16. Wolska A. (2000): Mózgowa organizacja czynności psychicznych. Kraków.
[1] Suligowska B. (2002): W jaki sposób opóźniony rozwój mowy wpływa na pojawienie się trudności w czytaniu i pisaniu [w:] Komunikacja – mowa – język w diagnozie i terapii zaburzeń rozwoju u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, (red.) Minczakiewicz E.M. Kraków.
[2] Masgutowa S. (2005): Materiały szkoleniowe dla rodziców i terapeutów. Turnus neuro-kinezjologiczno-rehabilitacyjny. Krynica Zdrój.
[3] Kaczmarek B. (1986): Mózgowe mechanizmy formowania wypowiedzi słownych. Lublin; Wolska A. (2000): Mózgowa organizacja czynności psychicznych. Kraków.
[4] Herzyk A. (2000): Afazja: mechanizmy mózgowe i symptomatologia [w:] Logopedia nr 27. Lublin.
[5] Młynarska M., Smereka T. (2000): Psychostymulacyjna metoda kształtowania i rozwoju mowy oraz myślenia. Warszawa.
[6] Suligowska B. (2002) (tamże).
[7] Suligowska B. (2002): (tamże)
[8] Cieszyńska J., Korenda M. (2007): Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od noworodka do 6 roku życia. Kraków.
[9] Sadowska L. (2001): Wczesna diagnostyka zaburzeń rozowju psychomotorycznego niemowląt oraz podstawy ich rehabilitacji [w:] Propedeutyka Pediatrii, (red.) Jankowski A. Wrocław.
[10] Kaczan T., Sadowska L. (1995): Ergoterapia jako forma stymulująca rozwój mowy u dzieci z zespołem Downa i innymi anomaliami rozwojowymi w świetle integracji sensorycznej [w:] Logopedia nr 22. Lublin.
[11] Maas V.F. (1998): Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej dla rodziców i specjalistów. Warszawa.
[12] Skowroński R. (1995): Kilka porad i ćwiczeń logopedycznych dla rodziców i wychowawców dzieci w wieku przedszkolnym [w:] Zaburzenia mowy u dzieci. Wczesna profilaktyka - wybrane zag. (red.) Rządzki J.Lubin.
[13] Braunem A. i F. (1995): Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym. Warszawa.
[14] Masgutowa S., Masgutow D. (2005): Integracja odruchów twarzy metodą Świetlany Masgutowej. Techniki pracy wspierające rozwój motoryki i mowy. Warszawa.
[15] Masgutowa S., Akhmatova N. (2005): Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych z układem ruchowym całego ciała (Podejście kinezjologii edukacyjnej). Warszawa.
[16] Masgutowa S., Akhmatova N. (2005): (tamże).
[17] Goddard S. (2004): Odruchy, uczenie i zachowanie. Warszawa. Masgutowa i Międzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów.
[18] Skowroński R. (1995): Kilka porad i ćwiczeń logopedycznych dla rodziców i wychowawców dzieci w wieku przedszkolnym [w:] Zaburzenia mowy u dzieci. Wczesna profilaktyka-wybrane zagadnienia, (red.) Rządzki J. Lubin.
[19] Sadowska L. (2004): Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami w rozwoju. Wyd. AWF we Wrocławiu.
[20] Kaczan T., Sadowska L. (1995): (tamże).
