Opóźniony rozwój mowy z perspektywy psychologii
– część pierwsza, teoretyczna.
Prawidłowa diagnoza dziecka z opóźniającym się rozwojem mowy powinna obejmować badanie logopedyczne oraz psychologiczne. Logopeda może zbadać sprawność aparatu artykulacyjnego, odruchy ustno-twarzowe, koordynację artykulacyjno-fonacyjno-oddechową oraz słuch fonematyczny, czyli związany z odbiorem i przetwarzaniem dźwięków mowy. Psycholog natomiast może zbadać rozwój poznawczy oraz emocjonalno-społeczny dziecka i zwrócić uwagę na aspekty rozwoju szczególnie istotne dla funkcji mowy. Niniejszy artykuł przybliża kluczowe dla komunikacji funkcje mózgowe w ich ujęciu teoretycznym. Może być przydatny dla osób przygotowujących indywidualny program terapeutyczny dla małych dzieci z opóźnionym rozwojem mowy oraz dla dzieci starszych z afazją.
Procesy i funkcje warunkujące rozwój mowy:
· Procesy poznawcze:
- funkcje prelingwalne:
Ø porównywanie i różnicowanie
Ø wyodrębnianie
Ø dopasowywanie i porządkowanie
Wymienione funkcje prelingwalne rozwijają się już od pierwszych dni i tygodni życia dziecka – noworodek obserwując i różnicując osoby, przedmioty, dźwięki i inne doświadczenia, rozwija bazowe umiejętności percepcji i przetwarzania bodźców, wyodrębniania danych znaczących od nieznaczących i dopasowywania ich do systematycznie tworzących się zasobów pamięciowych. Późniejsza umiejętność wyodrębniania istotnych słów i formantów z potoku słyszanych wypowiedzi oraz wyodrębniania ich z własnego leksykonu umysłowego ma swoje początki w osiągnięciach pierwszego roku życia.
- funkcje wykonawcze:
Ø planowanie
Ø inicjowanie aktywności
Ø monitorowanie aktywności i bieżąca kontrola błędów
Ø kończenie aktywności i ocena jej skuteczności
Ø kontrola impulsów
Te podstawowe oraz inne, bardziej zaawansowane funkcje wykonawcze, przygotowują dziecko do planowania czynności mowy, zarówno w aspekcie planowania ruchów artykulacyjnych, jak i treści (elementów semantycznych i pragmatycznych). Dziecięce eksperymentowanie z przedmiotami, rzucanie ich, opukiwanie, otwieranie itp. rozwija umiejętność skupienia uwagi i monitorowania przebiegu aktywności. Pierwsze doświadczenia z kontrolą impulsów uczą dziecko sensu odraczania własnej reakcji i oczekiwania na reakcję np. otoczenia – jest to wstęp do rozwoju dialogu i obdarzania uwagą rozmówcy.
- funkcje uwagi i pamięci, myślenie asocjacyjne:
Ø gotowość do obdarzania uwagą, zakres uwagi, trwałość, selektywność (wybiórczość), podzielność, przerzutność, skupienie i habituacja (przyzwyczajanie się do bodźców i rozwijanie odporności na dystraktory)
Ø pamięć operacyjna, procesy asocjacyjne i początki pamięci długotrwałej (porządkowanie śladów pamięciowych, budowanie skojarzeń)
Rozwijanie uwagi i pamięci ma kluczowe znaczenie dla rozwoju mowy, wszak to magazyn pamięci werbalnej odpowiada zarówno za mowę bierną (rozumienie), jak i czynną (nadawanie). Procesy kojarzeniowe odpowiedzialne za rozwój kory asocjacyjnej, charakteryzującej się najwyższym stopniem złożoności strukturalnej i funkcjonalnej mózgu, są fundamentem myślenia symbolicznego łączącego sygnał dźwiękowy (fonem, słowo) lub wizualny (np. gest) z desygnatem (znaczeniem).
- funkcje integracyjne – Ośrodek Broki odpowiedzialny za zdolność nadawania mowy znajduje się u większości populacji w lewym tylnym dolnym płacie czołowym kory mózgowej. W tej samej, lewej półkuli, znajduje się także drugi kluczowy ośrodek – ośrodek Wernickego, odpowiedzialny za rozumienie mowy. Współcześnie wiadomo (na podstawie badań i obserwacji osób z lezjami), iż warunkiem optymalnego rozwoju i funkcjonowania w zakresie mowy i komunikacji jest ścisła współpraca obu półkul mózgowych. Stąd ważne jest, by zarówno w diagnozie, jak i przygotowywanych programach terapeutycznych, uwzględniać procesy i ćwiczenia zorientowane na integrację bilateralną.
· Procesy emocjonalno-społeczne:
- rozwój inteligencji emocjonalnej w jej początkowym okresie obejmuje percepcję własnych emocji i uczuć oraz wzbudzanie się motywacji, by te uczucia zmienić (np. głód, strach) – tworzy to fundament komunikacji,
- poczucie wpływu (sprawczość) jest procesem, który wzbudzoną motywację przekształca w działanie (akt komunikacyjny, np. płacz, wokalizowanie przywołujące),
- rozwój intencji komunikacyjnej, wzbudzonej przez sprawczość, buduje podstawy wspólnego pola uwagi z drugą osobą i przygotowuje dziecko do rozwoju umiejętności naśladowania,
- umiejętność naśladowania tworzy podwaliny dla nauki mowy i rozwija w dziecku umiejętność monitorowania uwagi drugiej osoby – pojawiają się takie gesty, jak wskazywanie palcem, śledzenie wzroku partnera komunikacji, początki naprzemienności i pierwszych dialogów.
Opisane powyżej procesy przedstawiają w sposób skrócony podstawowe zagadnienia z dziedziny psychologii mające wpływ na rozwój mowy dziecka. Każdy z osobna i wszystkie razem wpływają na sukces komunikacyjny dziecka, dlatego ważne jest, by w przypadku opóźnionego rozwoju mowy oraz afazji przeprowadzić diagnozę nie tylko logopedyczną ale również psychologiczną. Praktyka pokazuje, iż niejednokrotnie dzieci bez trudności artykulacyjnych, fonacyjnych, oddechowych, przy sprawnym słuchu fonematycznym, mają trudności z rozwojem mowy. Warto wówczas uzupełnić propozycje logopedy wskazówkami do terapii od psychologa.
Opóźniony rozwój mowy z perspektywy psychologii
– część druga, rozwój społeczno-emocjonalny, ćwiczenia.
Artykuł stanowi kontynuację tekstu pt. „Opóźniony rozwój mowy z perspektywy psychologii – część pierwsza, teoretyczna”. W niniejszej, praktycznej części, znajdują się przykłady ćwiczeń stymulujących rozwój mowy w zakresie funkcji emocjonalno-społecznych. Uporządkowane zostały według kryterium rozwojowego – od najprostszych, przygotowanych dla dzieci najmłodszych po trudniejsze, dla dzieci starszych. Bazą teoretyczną schematu nabywania poszczególnych sprawności rozwojowych jest Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa opracowana przez Międzynarodową Akademię Rehabilitacji Wieku Rozwojowego w Monachium.
Propozycje ćwiczeń stymulujących mowę z zakresu funkcji społeczno-emocjonalnych:
śledzenie twarzy – ćwiczenie nawiązujące do pierwszego i drugiego miesiąca życia dziecka, w którym niemowlę zaczyna skupiać uwagę na twarzach najbliższych osób - według danych zawartych w podręczniku do Monachijskiej Funkcjonalnej Diagnostyki Rozwojowej (wyd. Antykwa, Kraków 1994, str. 180) 90 % niemowląt wykazuje reakcję śledzenia twarzy w 7 tygodniu życia. Skupianie uwagi na twarzach można stymulować poprzez częste pojawianie się w bliskiej przestrzeni dziecka, kierowanie do niego uśmiechu, min i słów. W ćwiczeniach stymulujących można wykorzystać dodatkowe atrybuty jak okulary, chustki, opaski, kolorowe kapelusze, arkusze przesłaniające twarz z dużymi otworami na oczy, wyraziste elementy makijażu, farby do malowania twarzy i inne. Można także powiesić w przestrzeni dziecka narysowane twarze z wyrazistymi barwami, na przykład czarne punkty i linie na białym tle, można również posłużyć się książeczkami z twarzami postaci z bajek. Brak śledzenia twarzy wpływa na zaburzenia kontaktu wzrokowego i naukę monitorowania uwagi drugiej osoby. Opóźnia także znacząco rozwój umiejętności naśladowania ruchów artykulacyjnych podczas mówienia.
uśmiech w odpowiedzi na uśmiech – tzw. uśmiech społeczny (pojawia się u 90 % niemowląt w 12 tygodniu życia). Ćwiczenia uśmiechu społecznego to w rzeczywistości ćwiczenia pierwszych dialogów, czyli naprzemienności komunikacji. By wywołać uśmiech w odpowiedzi na nasz uśmiech warto sięgać po najzabawniejsze miny, gesty i ruchy. Można wspierać się różnymi przedmiotami i wokalizacjami, wykonywać różne zabawne dźwięki i pozwolić sobie na karykaturę. Dzieci z opóźnionym rozwojem często w pierwszej kolejności reagują na bardzo wyraziste, kontrastowe bodźce, warto zatem wykorzystywać w ćwiczeniach siłę kontrastu w zakresie wzroku oraz słuchu (można przeplatać tony wysokie z niskimi, robić wielkie oczy i przymykać je po chwili itp.) Warto także wykorzystywać każdą okazję, w której dziecko uśmiechnie się pierwsze i szybko reagować uśmiechem na tę inicjatywę (żaden dziecięcy uśmiech nie powinien zostać bez odpowiedzi).
obserwacja czynności innych osób, ze szczególnym ukierunkowaniem na ręce (po 6 miesiącu życia dziecko przesuwa dominantę uwagi z twarzy rodzica / opiekuna na ręce i pozostałe części jego ciała) – ta obserwacja pozwala projektować ćwiczenia angażujące uwagę dziecka na czynnościach (przede wszystkim manualnych, ale również z zakresu motoryki dużej). Warto wykonywać przy dziecku ciekawe czynności manipulacyjne oraz wszelkie fascynujące aktywności całego ciała jak taniec, gimnastyka, sprzątnie, odkurzanie, gotowanie itp. w połączeniu z opowiadaniem o wykonywanej czynności.
naśladowanie – od początków gaworzenia przypadającego na okolice 6 miesiąca życia dziecko uczy się naśladowania czynności innych osób. Brak gaworzenia naśladowczego i innych czynności polegających na próbach kopiowania osób bliskich wpływa negatywnie na rozwój umiejętności naśladowania ruchów warg i pozostałych struktur systemu artykulacyjnego. Warto stymulować w dziecka sprawność naśladowania i zachęcać do wspólnego robienia min (np. przed lustrem), naśladowania odgłosów, wibracji warg, mlaskania, prychania, wysuwania i chowania języka, także ruchów dużych: klaskania, bujania się, unoszenia ramion, z czasem gestów typu pa pa, buziaczek itp.
a kuku i zabawa w chowanego – między 7-mym a 8-mym miesiącem życia rozwija się u dziecka tzw. stałość przedmiotu (świadomość, że on istnieje, nawet jeśli chwilowo znika z pola uwagi); jest to bardzo ważny krok milowy, prapoczątek myślenia abstrakcyjnego. Mając na uwadze, iż mowa jest kompetencją bazującą na sprawności posługiwania się symbolami abstrakcyjnymi czyli słowami z całą ich skomplikowaną strukturą morfologiczną, warto rozwijać w dziecku zdolności do myślenia abstrakcyjnego opartego o stałość przedmiotu. Można zachęcać do zabaw typu „jest / nie ma” (chować się i wyskakiwać, zakrywać i odkrywać przedmioty, wkładać je do szuflad i wysuwać po chwili itp.). Zabawy w odnajdywanie przedmiotów pod np. kubkiem, który przesuwamy przed dzieckiem, rozwijają u niego także sprawności pamięciowe (wydłużają trwałość śladu pamięciowego i stymulują koncentrację uwagi oraz umiejętność wspólnego pola uwagi z drugą osobą, która jest kluczową umiejętnością w komunikacji).
wskazywanie palcem – w okolicy 9-go miesiąca życia dziecko zaczyna wskazywać palcem przedmioty i wkrótce potem nabiera umiejętności „wydłużenia” spojrzenia na przedmiot oddalony od czubka palca ale znajdujący się w kierunku, który wskazuje ono lub partner komunikacji. Wskazywanie palcem jest początkiem inicjowania relacji trójstronnej obejmującej dziecko, odbiorcę i przedmiot. Świadczy o poszerzaniu się zakresu uwagi oraz rozwoju umiejętności monitorowania uwagi drugiej osoby i przyjmowania jej perspektywy. Warto ćwiczyć z dzieckiem na dwa sposoby: samemu wskazywać obiekty i pytać co to jest, jakie wydaje dźwięki, co się tym robi itp. oraz zachęcać dziecko, by ono wskazywało (pytamy: Gdzie miś? Chcesz to czy to? Gdzie mama ma oko? itp.).
przyciąganie zabawki za sznurek – między 10-tym a 13-tym miesiącem życia dziecko nabywa umiejętności posługiwania się pierwszymi narzędziami i pomocami pośredniczącymi w osiągnięciu jakiegoś celu. To bardzo ważny etap rozwoju z perspektywy nabywania sprawności mowy, gdyż słowo jest właśnie bytem - znakiem pośredniczącym. Ćwiczenia posługiwania się narzędziami są wprowadzeniem do posługiwania się językiem jako narzędziem komunikacji. Warto ćwiczyć z dzieckiem przyciąganie zabawek za sznurek, posługiwanie się łyżką, kredkami i grubymi flamastrami, uczyć je korzystania ze szczoteczki do zębów, grzebienia itp.
podawanie i zabawy „raz ty – raz ja” – podawanie przedmiotów, karmienie drugiej osoby, turlanie i rzucanie piłki, naprzemienne wykonywanie wspólnych czynności to doskonałe ćwiczenia wprowadzające w proces komunikacji, która jest dzieleniem się i wymianą treści. Od około 10 miesiąca życia dziecko poproszone o jakiś znany mu przedmiot ćwiczy podawanie go bliskiej osobie. Chętnie także karmi bliskich swoim jedzeniem. Warto stymulować te umiejętności, rozwijać je i wzbogacać poprzez ćwiczenia z piłką, balonikiem, kolorowymi chustami, klockami itp. Ćwiczenia w karmienie, dzielenie się przedmiotami, turlanie do siebie piłki itp. rozwijają u dziecka także umiejętność przyjmowania perspektywy drugiej osoby (dziecko podaje piłkę tak, by rodzic mógł ją złapać; podaje chrupkę tak, by rodzic mógł ją ugryźć itp.).
zabawy w role – karmienie misia, układanie go do snu itp. to przykłady zabaw stymulujących rozwój społeczny, są aktami wspólnego przeżywania chwil i dzielenia się doświadczeniami. Warto zachęcać dziecko do zabaw w role oraz prostych wokalizacji i wypowiedzi. Można modelować te zachowania poprzez dawanie przykładu i zachęcanie do zabaw wspólnych. Zabawy w role pobudzają w dzieciach intencję komunikacyjną, uczą przyjmowania perspektywy drugiej osoby i wprowadzają w relację dialogową.
W trzeciej części artykułu zostaną przedstawione zabawy i ćwiczenia stymulujące rozwój mowy w zakresie funkcji poznawczych.
Opóźniony rozwój mowy z perspektywy psychologii
– część trzecia, praktyczna (obszar procesów poznawczych)
Artykuł stanowi kontynuację tekstów pt. „Opóźniony rozwój mowy z perspektywy psychologii – część pierwsza, teoretyczna” oraz części drugiej, w której zostały przedstawione ćwiczenia stymulujące mowę z zakresu funkcji emocjonalno-społecznych. W niniejszej, trzeciej części, znajdują się przykłady ćwiczeń wspomagających rozwój mowy w zakresie funkcji poznawczych.
Ćwiczenia stymulujące funkcje prelingwalne:
- porównywanie i różnicowanie:
· jednym z pierwszych doświadczeń dziecka w zakresie porównania jest opozycja obecności i nieobecności, posiadania i braku; to bazowe doświadczenie zero-jedynkowe można rozwijać w zabawach bazujących na dwóch przedmiotach różniących się jednym szczegółem – zadaniem dziecka jest odnalezienie o jaki szczegół chodzi (którego elementu brak). Stopniowo warto dodawać ilość szczegółów różnicujących oraz zmniejszać ich wyrazistość. Ćwiczenia na porównywanie i różnicowanie warto przeprowadzać w zakresie wszystkich zmysłów, ale szczególnie duży akcent warto nałożyć na zmysł słuchu. Trening różnicowania słuchowego przygotowuje dziecko do umiejętności różnicowania głosek.
- wyodrębnianie, dopasowywanie i porządkowanie:
· ćwiczenia wyodrębniania stanowią rozwiniecie sprawności różnicowania i mieszczą w sobie komponent ruchu (sięgania, podnoszenia, wyjmowania). W zabawach z tego obszaru warto zacząć od prostego wyodrębniania wyrazistych przedmiotów spośród innych, znacznie się od niego różniących i stopniowo przechodzić do przedmiotów o bardziej subtelnych różnicach. W następnych kroku warto zachęcać dziecko do dopasowywania i grupowania np. owoce z owocami, pudełka z pudełkami itp. Warto przy tym rozwijać w dziecku pojęcie obiektu prototypowego, komentować to, podawać przykłady. Przy ćwiczeniach dopasowywania warto stymulować także zmysł słuchu i bawić się z dzieckiem w segregowanie obiektów podobnie brzmiących (szeleszczących folii lub papieru, pudełek z ciekawie brzmiącą zawartością, prostych instrumentów muzycznych: bębenków, tamburyn, dzwonków itp.). Warto także stymulować funkcję wyodrębniania i porządkowania korzystając z pozostałych zmysłów: dotyku (z wykorzystaniem doświadczeń różnej wagi i masy, także temperatury) oraz smaku i węchu.
Ćwiczenia stymulujące funkcje wykonawcze:
- planowanie i inicjowanie aktywności:
· mowa jest aktem bazującym na planowaniu (ruchów artykulacyjnych, treści tj. komponentów semantycznych i pragmatycznych) – z tego względu każdy trening planowania stymuluje tę fundamentalną dla komunikacji funkcję wykonawczą. Pracując z dziećmi warto rozpocząć od prostych zabaw angażujących motorykę dużą i w zależności od sprawności dziecka tworzyć dla niego wyzwania ruchowo-zabawowe (turlanie, proste kroki taneczne, tory przeszkód itp.). Warto także rozwijać planowanie i inicjowanie w zakresie motoryki precyzyjnej (jest nią zarówno motoryka artykulacyjna, jak i motoryka dłoni) i realizować gimnastykę warg i języka oraz rąk i palców (w tym ruchów graficznych: kreskowania, kolorowania, malowania itp.)
- monitorowanie aktywności i kontrola błędów jest funkcją poznawczą niezbędną dla logicznej wypowiedzi – pracując z dzieckiem warto przy każdej zabawie delikatnie rozwijać u niego umiejętność samodzielnego sprawdzania czy zamierzona czynność jest wykonywana spójnie, a także uczyć dziecko czerpania satysfakcji z dokończenia zadania (nie urywania zabawy w trakcie, ale stopniowego nabywania umiejętności domykania jej).
- kontrola impulsów w zakresie mowy wiąże się z umiejętnością wyhamowywania spontanicznych zachowań i wokalizacji (np. pojękiwania, krzyczenia, płaczu itp.) na rzecz realizacji dźwiękowych niosących treść – pracując z dzieckiem nad tym obszarem warto bawić się w zabawy związane z zatrzymaniem ruchu (np. na umówiony znak lub słowo) oraz powstrzymaniem się od czynności spontanicznej (np. powstrzymanie przez dotknięciem bańki mydlanej siedzącej na nosie). Nauce kontroli impulsów został poświęcony osobny artykuł pt. Nauka panowania nad sobą – ćwiczenia i metody.
Ćwiczenia stymulujące pamięć i uwagę
- uwaga i pamięć są niezbędne zarówno dla procesów odbioru mowy (mowy biernej), jak i nadawania mowy (mowy czynnej) - i te funkcje są rozwijane przez dzieci przy okazji każdej czynności i każdego doświadczenia. By stymulować ich rozwój warto uważnie przyjrzeć się strefie najbliższego rozwoju dziecka (sprawnościom, które są w jego bliskim zasięgu) i dobierać zabawy z tego obszaru (chodzi o to, by nie dawać zadań na skupienie, zakres uwagi i pamięci zbyt trudnych dla dziecka w jego momencie rozwojowym). Dla półrocznego dziecka mogą to być zabawy związane z trzymaniem w dłoni przedmiotów, stopniowej nauki przekładania ich z ręki do ręki w połączeniu z przekraczaniem linii środkowej ciała, dla dziecka starszego analogicznie będą to zabawy w wyższym stopniu złożoności. Ważne, by pamiętać, by dziecko ćwicząc uwagę i pamięć miało możliwość doświadczać sukcesu i satysfakcji.
Bibliografia do cyklu: Opóźniony rozwój mowy z perspektywy psychologii, część I, II i III.
Daniluk B. (2006): Specyficzne zaburzenia językowe u dzieci, [w:] A. Borkowska, Ł. Domańska (red.): Neuropsychologia kliniczna dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Dilling-Ostrowska E. (1982): Rozwój i zaburzenia mowy u dzieci w zależności od stopnia dojrzałości układu nerwowego, [w:] J. Szumska (red.) Zaburzenia mowy u dzieci, PZWL, Warszawa
Herzyk A. (1992): Afazja i mutyzm dziecięcy, Wydawnictwo PZM, Lublin.
Łojek E. (2008): Wybrane zagadnienia rehabilitacji neuropsychologicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Minczakiewicz E. M. (1997): Mowa - rozwój - zaburzenia - terapia, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków
Parol U. (1997): Dziecko z niedokształceniem mowy. Diagnoza, analiza, terapia, WSiP, Warszawa.
Styczek I. (1980): Logopedia, PWN, Warszawa.
Szumska J. (1982): Zaburzenia mowy u dzieci, PZWL, Warszawa.
Zaleski T. (1992): Opóźniony rozwój mowy, PZWL, Warszawa.
